از مرگ و میر جاده ای تا خشونت و سرطان/ وضعیت نظام سلامت ایران در گزارش‌های جهانی

بررسی گزارش‌های جهانی ۱۰ سال اخیر نشان داد که وضعیت ایران در حوزه‌هایی مانند مدیریت بیماری‌های غیرواگیر، سلامت مادران و مدیریت آب نسبتا مطلوب و در حیطه‌هایی مانند نشاط، سلامت روان و حوادث جاده‌ای نامطلوب است. در دیگر حوزه‌ها مانند سلامت محیط، سلامت روان و پیشگیری از خشونت وضعیت ایران متوسط گزارش شده است.

 گزارش‌های جهانی سلامت با بیان تجربیات کشورها در زمینه‌های مختلف سلامت، منبعی سودمند برای سیاست‌گذاران سلامت در همه کشورها است. این گزارش‌ها معمولا حاصل نظر کارشناسی از سراسر دنیا و حاوی اطلاعات به‌روز در حیطه مورد نظر است.

در گزارش‌های جهانی سلامت دو رویکرد وجود دارد: تحلیل یک مشکل سلامتی در سطح جهان، ارائه شواهد و مستندات در مورد میزان دامنه مشکل و تحلیل نحوه اجرای برنامه‌های جهانی سلامت به خصوص برنامه‌های مصوب سازمان بهداشت جهانی.

از آن‌جایی که پایش شاخص‌های سلامت بر اساس مستندات جهانی، بر پایه شواهد معتبر تهیه می‌شوند، می‌توانند برای سیاست‌گذاری در حوزه سلامت راهگشا باشند. به همین منظور پژوهشگران این مطالعه، گزارش‌های منتشر شده در ۱۰ سال اخیر را مورد بررسی قرار دادند.

کامبیز عباچی‌زاده و رضا شکرریز فومنی؛ پژوهشگران مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی موثر بر سلامت دانشگاه شهید بهشتی و دیگر همکارانشان در انجام این پژوهش همکاری داشتند.

در این مطالعه گزارش‌های بین سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۸ که در google scholar منتشر شده بودند، بررسی شدند. یک کمیته هفت نفره شامل سه نفر از متخصصین پزشکی اجتماعی، دو نفر اپیدمیولوژیست، یک نفر مدیریت خدمات و یک نفر متخصص بهداشت محیط؛ برای انتخاب جامع گزارش‌ها انتخاب شدند.

بر اساس نظر این کمیته، ۱۶ گزارش انتخاب شد که این گزارش‌ها به شرح زیر است:

گزارش جهانی اطلاعات سلامت (۲۰۱۷)

هدف این گزارش پایش کشورها در جهت رسیدن به اهداف مرتبط با سلامت در راستای توسعه پایدار بوده است. در این گزارش شاخص‌های مورد نظر در ایران، منطقه مدیترانه‌ای شرقی و جهان بررسی شده است و نظام ثبت مرگ ایران به عنوان تجربه‌ای موفق مطرح شده است.

شاخص‌های این گزارش شامل: امید به زندگی در مردان و زنان، تعداد مرگ و میر مادران، درصد زایمان‌هایی که تحت نظر فرد آموزش‌دیده بوده است، تعداد مرگ زیر پنج سال، مرگ نوزادان، تعداد عفونت‌های جدید HIV، بروز مالاریا، مرگ ناشی از حوادث جاده‌ای، تعداد مرگ منتسب به آلودگی‌ها و ... بوده است.

گزارش جهانی همه‌گیری دخانیات (۲۰۱۷)

پایش مصرف دخانیات توسط سازمان جهانی بهداشت و برای ۴۰ درصد از جمعیت ایران انجام می‌گیرد و ایران جزو یکی از این کشورها است. در زمینه حفاظت از مردم در برابر دود سیگار، قانون جامع محافظت افراد در برابر دود سیگار در ۵۵ کشور (۳۰ درصد جمعیت جهان) اجرایی شده است. از این ۵۵ کشور، فقط در ۲۲ کشور (۴۴ درصد) پذیرش و اجرای کامل این قانون دیده می‌شود.

 وضعیت اقدامات مرتبط با هشدار دخانیات در ایران مطلوب گزارش شده است و تحقیقات اثربخشی حرکت‌های اجتماعی ضد دخانیات را نشان می‌دهد.

ایران جز کشورهای با بهترین اقدامات قرار نگرفته است. همچنین در حوزه «ممنوعیت در تبلیغ، حمایت و اسپانسر شدن برای صنایع دخانیات» ایران جزو کشورهایی است که این اقدام را به‌طور کامل اجرا کرده است. میزان مالیات دخانیات در ایران حدود ۲۰ درصد ذکر شده که جز پایین‌ترین میزان‌ها در دنیاست. 

گزارش جهانی سلامت شهری (۲۰۱۶)

در سال ۲۰۱۵ اهداف توسعه پایدار تصویب شده و با توجه به آن جامعه جهانی از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۳۰ در پی تحقق این ۱۷ هدف مربوط به توسعه پایدار است. هدف یازدهم سند توسعه پایدار ملل متحد، متمرکز بر سلامت شهری است. این اهداف مرتبط با سکونت، حمل‌ونقل، اقتصاد شهری و محیط شهری است.

در این گزارش شاخص‌های مجزایی برای کشورها صورت نگرفته و مقایسه‌ای انجام نشده است.

گزارش جهانی بیماری‌های غیر واگیر (۲۰۱۰)

شاخص‌های بررسی‌شده در این گزارش شامل: پوشش درصد ثبت مرگ، مصرف سرانه الکل، شیوع کم‌تحرکی در زنان، مردان و نوجوانان، متوسط سرانه میزان نمک در روز، شیوع پرفشاری خون، شیوع چاقی و دیابت بوده است.

در این گزارش برنامه استفاده از ایستگاه‌های دوچرخه در تهران با هدف کاهش تراکم در خیابان‌ها (bike house) به عنوان یکی از تجربیات موفق مورد توجه قرار گرفته است.

گزارش جهانی ایمنی جاده‌ای (۲۰۱۳)

سالیانه ۱.۲۵ میلیون نفر به خاطر حوادث ترافیکی فوت می‌کنند. بین ۲۰ تا ۵۰ میلیون نفر دچار آسیب‌های غیر کشنده و اکثرا ناتوان کننده می‌شوند.

در این گزارش جهانی وضعیت ایران در حوزه‌هایی مانند استفاده از صندلی کودک، استفاده از کلاه ایمنی توسط موتورسواران و وضعیت رعایت استاندارهای بین‌المللی خودرو نامطلوب گزارش شده و در مواردی مانند استفاده از کمربند ایمنی مطلوب گزارش شده است.

گزارش جهانی پیشگیری از خشونت (۲۰۱۴)

بررسی شاخص‌های ایران نشان می‌دهد که در حوزه سیاست‌گذاری و قوانین وضعیت مطلوب ولی در حوزه اقدامات پیشگیری وضعیت نامطلوب است.

گزارش جهانی سل (۲۰۱۶)

بیماری سل در کل هزاره وجود داشته و به عنوان یک معضل مهم جهانی سلامت، مطرح است. این بیماری جز ده علت مرگ در جهان باقی مانده است.

سازمان بهداشت جهانی سه لیست از کشورهای با بار بالای بیمای برای سل، سل/ایدز و سل مقاوم به درمان برای سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ اعلام کرده که شامل ۳۰ کشور است. از این ۳۰ کشور، ۲۰ کشور بالاترین بروز مطلق و ۱۰ کشور بالاترین میزان سرانه را دارند. ایران در این گزارش در زمره این ۳۰ کشور قرار نگرفته است.

گزارش جهانی مالاریا (۲۰۱۶)

در بررسی‌های این گزارش مطرح شده که ۹۱ کشور در سال ۲۰۱۶، اندمیک بوده‌اند. در سال ۲۰۰۰ این میزان ۱۰۸ کشور بوده است. ایران هم در سال ۲۰۰۰ و هم در سال ۲۰۱۶ جزو کشورهای اندمیک بیماری مالاریا بوده است.

گزارش جهانی سلامت روان (۲۰۱۱)

این گزارش در مورد سیاست‌گذاری حوزه سلامت روان، نحوه تخصیص منابع انسانی، مالی و نحوه ارائه خدمات است که از طریق کشورهای عضو جمع‌آوری شده است.

در این گزارش، شاخص‌های مربوط به کشورها از جمله ایران ذکر نشده است.

گزارش جهانی خشونت علیه زنان (۲۰۱۳)

در این گزارش شیوع و تبعات خشونت علیه زنان توسط شرکای جنسی و خشونت جنسی توسط غیر شرکای جنسی بررسی شده است. این گزارش نشان می‌دهد که از هر سه زن در جهان یک نفر در معرض خشونت توسط شریک جنسی و یا خشونت جنسی توسط غیر شریک جنسی بوده است. در مورد ایران اطلاعات مجزایی در این گزارش ذکر نشده است.

گزارش جهانی سلامت آب (۲۰۱۷)

این گزارش به طور مشترک توسط سازمان جهانی بهداشت و انجمن بین‌المللی آب من  تشر شده است. این گزارش داده‌های دریافت‌شده از ۱۱۸ کشور را خلاصه کرده است و وضعیت اجرای برنامه‌های آب سالم و ادغام آن در سیاست‌های کشوری را بررسی کرده است. وضعیت ایران در اغلب شاخص‌ها مانند اجرای راهبرد ایمنی آب، سیاست‌گذاری و نظارت نسبتا مطلوب است.

گزارش جهانی الکل و سلامت (۲۰۱۴)

در این گزارش که توسط سازمان بهداشت جهانی انجام شده، شاخص‌هایی چون مصرف سرانه الکل خالص، درصد شیوع عدم مصرف در ۱۲ ماه گذشته، الگوی خطرناک مصرف الکل، روند مصرف در پنج سال آینده و ... بررسی شده است.

گزارش جهانی بلایا (۲۰۱۵)

این گزارش توسط فدراسیون بین‌المللی سازمان‌های صلیب سرخ و هلال احمر منتشر شده است. در این گزارش شاخص‌های مقایسه‌ای ذکر نشده و فقط اعداد خام گزارش شده است.

وضعیت شاخص‌های مربوط به ایران:

- تعداد کل افراد کشته شده بین سال ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۵: ۳۴ هزار و ۱۳۶

- تعداد کل افراد آسیب‌دیده از بلایا ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۵: ۱۱۳ میلیون و ۳۳۲ هزار و ۶۹۸

- تعداد افراد کشته‌شده بین سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۵: هزار و ۷۳۸

- تعداد کل افراد آسیب‌دیده از بلایا ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۵: ۹۳۷ هزار و ۶۶۱

- تعداد افراد کشته‌شده در سال ۲۰۱۵: ۱۰۷

- تعداد کل افراد آسیب‌دیده از بلایا در سال ۲۰۱۵: ۲۶ هزار و ۴۸۱

گزارش جهانی سرطان (۲۰۱۴)

این گزارش توسط آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان (IARC) با همکاری سازمان جهانی بهداشت منتشر شده است. بر اساس این گزارش میزان شاخص بروز استانداردشده سنی سرطان در جهان ۱۸۲ در صد هزار است و میزان این شاخص در ایران کمتر از ۱۳۷ در صد هزار نفر برآورد شده است. بنابراین ایران در مناطق با شیوع کم قرار دارد.

شاخص میزان مرگ استانداردشده سنی در جهان ۱۰۲ در صد هزار نفر جمعیت است و این شاخص در ایران ۷۰ در صد هزار برآورد شده است. یکی از نکات مورد توجه در این مطالعه بروز بالای سرطان مری (بالای ۱۰۰ در ۱۰۰ هزار نفر) در استان گلستان است.

گزارش جهانی نشاط (۲۰۱۷)

این گزارش در سال ۲۰۱۷ توسط گروهی از متخصصان بر اساس علاقه شخصی است. گزارش زیر بیان‌کننده نظرات هیچ سازمان یا گروهی نیست. موضوع نشاط و سنجش آن به طور فزاینده‌ای در حال تبدیل به یک شاخص مهم برای توسعه اجتماعی است.

وضعیت کلی نشاط در سطح جهان نشان می‌دهد که میانگین کل دنیا در یک رنج بین صفر تا ۱۰، حدود ۵.۳ است. وضعیت شاخص نشاط در منطقه خاورمیانه نشان می‌دهد که نمره به‌دست‌آمده کمی پایین‌تر از میانگین کل جهان است. ایران با عدد ۴.۶۹ در رتبه ۱۰۸ دنیا قرار دارد.

میزان تغییر در نشاط بین سال‌های ۲۰۰۵-۲۰۰۷ تا ۲۰۱۴-۲۰۱۶ در این گزارش بررسی ‌شده است.  این بررسی‌ها نشان می‌دهد که ایران با حدود ۰.۶۲ واحد کاهش داشته است و از نظر میزان تغییر در دنیا رتبه ۱۱۲ از ۱۲۶ کشور را داشته است.

بررسی تمام گزارش‌های جهانی مرتبط در ۱۰ سال اخیر نشان داد که وضعیت ایران در حوزه‌هایی مانند مدیریت بیماری‌های غیرواگیر، سلامت مادران و مدیریت آب نسبتا مطلوب و در حیطه‌هایی مانند نشاط، سلامت روان و حوادث جاده‌ای نامطلوب است.

این تحقیق با حمایت مالی موسسه ملی تحقیقات سلامت جمهوری اسلامی ایران، دانشگاه علوم پزشکی تهران انجام شده است و یافته‌های آن به صورت مقاله علمی پژوهشی با عنوان «دیده‌بانی نظام سلامت ایران از منظر گزارش‌های جهانی سلامت» در فصل‌نامه سلامت اجتماعی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی منتشر شده است.

ایسنا